گزیده

▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪

    |  صفحه اول  |  بایگانی ترجمه ها  |  بایگانی مطالب وارده |      

   مطلب وارده  

7 اردیبهشت ماه 1388 - 2009 April 26

كودك اين قرن هر شب در حصار خانه‌اي تنهاست
پ‍ُرنياز از خواب اما وحشتش از بستر آينده و فرداست
بانگ مادرخواهي‌اش آويزه‌اي درگوش اين دنياست
گفته‌اند افسانه‌ها از مهرباني‌هاي مادر
غمگساري‌هاي مادر در برگهواره‌ها، شب‌زنده‌داري‌هاي مادر
ليك آن كودك ندارد هيچ باور
شب چوخواب آيد درون ديده او
پرسد از خود باز امشب مادرم كو؟
بانگ آرامي برآيد:
چشم برهم نه كه امشب مادرت اينجاست
پشت يك ميز،
زيرپاي دودهاي تلخ سربي رنگ
در ميان شعله‌هاي خدعه و نيرنگ
در تلاش و جست‌وجوي بخت
چهره‌اش لبريز از زنگار فكر برد، فكر باخت، فكر پوچ، فكر هيچ
مانده در بن‌بست راهي تنگ
كودك تنها دهد آواز
مادر!
خال‌هاي دست من در دست‌هاي توست
آري آن دستي كه محكم مي‌فشارد برگ بازي را
زود برخيز از ميان شعله‌هاي خدعه و نيرنگ
سخت مي‌ترسم كه دست تو و بخت من بسوزد بر سر اين آتش خونرنگ...

  این شعر اندیشه‌محور كه صبغه‌ای مذهبی هم دارد، با نوعی طنز درمي‌آميزد كه كلیت شعراو را به روايت‌هاي شعر جهاني نزديك مي‌كند و در اين زمان بي‌شك تنها شاعر ايراني است كه نگاهي جهاني و فراملي در اشعارش دارد. آشنايي با آثار نسل بيت   (The Beat generation) ـ که در سال‌های دهه 50 ميلادي تأثير زيادي بر جريان‌هاي فرهنگي آمريكا گذاشتند ـ باعث شد تا زبان و جوهره زباني صفارزاده بدون آرايش‌هاي معمول و گاه افراطي شعر مدرن فارسي شود و بدون آن‌كه دغدغه درآوردن لحن و پيدا كردن موسيقي دروني تركيب‌هاي شعري‌اش را داشته يا حتي نگران نثر ناميده شدن شعرهايش توسط منتقدان باشد، ثابت مي كند زبان فارسي برخلاف عقيده بسياري، توانايي داشتن شعري با معيارهاي شعر آزاد جهاني را دارد. ویژگی‌ مهم صفارزاده در وجه اعتراضي‌‌اش، دوري از خودمحوري بدوي روشنفكري و شتاب‌زدگي معمول ايشان در برابر وقايع اجتماعي و جهاني است:

و بمب
‎آن گونه ماهرانه
نقش شكنجه را از جسم‌هاي شهيدان زدوده است
كه سازمان حقوق بشر
مدافعان بين‌الملل
در غيبت گواه و سند
در مرز داوري
زبانشان بسته است
…
راه شما و ما و خلق فلسطين
و راه تمام خلق‌هاي تحت ستم
ازمعبر شكنجه
از معبر سكوت و سلطه‌گري
به هم پيوسته‌ا‌ست
ما راه را دنبال مي‌كنيم
و فتح با ما خواهد بود.

سهيلا صلاحي مقدم*

كاروان شهيد رفت از پيش و آن ما رفته گير و مي‌انديش

از شمار دو چشم يك تن كم وز شمار خرد هزاران بيش

ياد شاعر خوب معاصر خانم دكتر طاهره صفارزاده را گرامي مي‌دارم كه رفتنش ضايعه‌‌اي براي جامعه ادبي بود.

آنچه در شعر طاهره صفارزاده برجسته مي‌نمايد، از نظر شكل بيروني(Outer Form) نوپردازي در سرودن شعر سپيداست و از نظر شكل دروني(Inner Form) شعر «طنين» است. «طنين» شكلي از شعر آزاد است كه صفارزاده براساس نظريه‌هاي ادبي و انتقادي خود، ابداع و وارد جريان شعر معاصر كرده است. به اين معنا كه شعر مذهبي، سياسي، اجتماعي، اخلاقي، عاشقانه، در يك نگاه كلي به زندگي يك ساختار منسجم را شكل دهند.

يكي از ابعاد قابل‌توجه در شعر صفارزاده، تعهد و مبارزه ضدامپرياليستي اوست. او از شرك‌زدگي در جهان و از حكومت ظالمانه ابرقدرت‌ها بيزار است. اكنون مي‌‌خواهم با اشاره به برخي از اشعار بانوي شعر ايران، نقبي به شعر «طنين»‌ بزنم.

در شعري به‌نام «از قوم لوط» مي‌خوانيم:

«قوم لوط»، استعاره از قدرت‌هاي ظالم و استعمارگر اين دوره از تاريخ و جوامع دور از ايمان و فطرت الهي است.

«اين نخبگان، در زير سايه‌هاي» حمايت، تعريض و كنايه‌اي است به آنان‌كه ذهن و فكر خود را عليه بشريت به كار مي‌برند، چرا كه ذهنشان كويري بيش نيست. اينان از همه خوبي‌ها دور گشته‌اند، چرا كه «از آفتاب و نور، از آسمان و انسان جدا شده‌اند.»

باز هم «هرزگان هنرسوز كه در پناه دولت فرعون»، همان قوم لوط‌اند كه استعاره از قدرت‌هاي استعماري و جهانخوار است، اما شاعر با اشراف بر آيات قرآن (هود:81تا83)، همان آينده‌اي را كه براي قوم لوط پيش آمد، براي اين درندگان انسان‌نما مي‌بيند:

£

شعر ديگر او، شعر بلند «آواز زلزله» است كه در رثاي الكس ايوا سيوك، نويسنده رومانيايي كه در يك زلزله، زير آوار ماند سروده است.

در بخشي از اين شعر، نام خود را با نام‌هاي همفكرانش ذكر مي‌كند. اين درحقيقت مجاز به علاقه جزء و كل است، يعني چند نام را مي‌برد ولي اراده او همه كساني است كه از عمق وجود، يار مظلوم و دشمن ظالمند:

در بخش ديگري از اين شعر، شاعر بيدار ايران، خود را و همه همفكرانش را پرندگان پرآوازي مي‌داند كه يك مقصد و هدف دارند و حرف دلشان يكي است:

صفارزاده در اين شعر به نيروهايي كه زير سيطره ابرقدرت‌ها هستند و براي ايشان خوش‌خدمتي و عليه ملت‌هايشان توطئه مي‌كنند و خيانت‌پيشه‌ هستند، مي‌تازد. «ددان دست‌نشانده»، «ددان دست‌آموز» و «ددان مانده‌خوار عقابان» اشاره به همين نيروهاي اهريمني است.

صفارزاده در اشعارش همان اندازه كه از اوضاع زمانه و جهان تازيانه خورده، از ستم ستمكاران، دلتنگ و غمگين است؛ به همان اندازه اميدوار است كه اين آيه قرآن را در گوش ذهن دارد: «ولا تيأسوا من روح الله» براي نمونه در شعر «از دو دشمن و راه» از هجوم دود و دوده مي‌گويد، پنجره را مي‌بندد و به باغ خيالش بازمي‌گردد، درحالي‌كه از قفسش در اتاق كوچك سيماني دلگير است و از سايه‌هاي گرم فلزي... «كه در سايه‌ايم ولي مي‌سوزيم.»

اما در انتهاي شعر، اميد و حركت و هدفمندي او را گرم و تازه مي‌كند و از «پنج جان پاك» مي‌گويد كه به نظر مي‌رسد همان پنج تن آل‌عبا باشند:

در شعر «ستارگان»، از شكستن شب كه استعاره از ظلم ظلماني است (كه مقارن با شروع انقلا‌ب‌اسلامي و جنبش مردمي عليه رژيم شاه است) مي‌گويد:

در شعر «هدايت»، به آيات قرآن در مورد خلقت آدم(ع) نظر دارد و اين‌كه آدم از گل و شيطان از آتش است و همين مايه گله و شكايت و تمرد شيطان شد كه به خداوند گفت من از آدم برترم كه از آتشم و او از خاك؛ «خلقته من طين و خلقتني من نار»، در حالي‌كه بنا بر آيه «و نفخت فيه من روحي» انسان اشرف مخلوقات است:

در اين بخش شعر به آيه «كل يوم هو في شأن» و «فاينما تولوا فثم وجه‌الله» اشاره دارد:

او بوده/ وقتي كه شيئي نبوده/ وقتي كه شكل نبوده/ وقتي ستاره نبوده/ بي‌جا و بي‌مكان/ اما مدام در امور هدايت بوده/ هدايت مكان و مكان‌داران

در شعر ديگري كه اوايل انقلاب، درباره نسل بزرگ بيداري، يعني پيروان و همراهان امام خميني(ره) سروده است باز هم ديد جهاني و تاريخي ديده مي‌شود:

سخن را با يكي از اشعار كوتاهش كه درباره انتظار ظهور امام زمان(عج) است به پايان مي‌برم:

همه/ همه / همرازند/ و جنگ جاودانه حق/ به پيشواز محو ستم‌ها/ به پيشواز آمدن عدل/ به پيشواز آمدن اوست

* دكتراي زبان و ادبيات فارسي، استاديار و عضو هيئت علمي دانشگاه الزهرا.